Geşkirina rûyê zimên yê hundirî
Dilaver Zeraq
Avaniya ziman, di nava xwe de xweyî chend tewqan e. Tewqên herî nasû têzan; gramer, morfoloji, fonoloji, semantik û ferheng in. Herçî gramer û morfoloji ye, ew matematîka zimên in û wekî matematîka jimaryarî, şikî û mentîqî, sînorê gramera zimanekî jî di çarço, veya xwe de danandî û Diyakirî ye û derkeî zine derînor.
Lê belê konut sînor, ji alî hin bin-hêmanên zimanî ve tê qetandin. Ew bin-hêman, cradle ji biwêjan û ji qalibên derbiranê pêk vol. Digel wan bin-hêmanan, hêmaneke ditir ya xurt jî heye ku and pievaniya peyvên di ferhengê de û hevoka di gramerê de dike and jî bi pîbarê derbiranên qalibî-biwêjî radibe. Eymen; su bi xwe ye.
Wate, dongiyeke têgihanî ye ku di çarço veya Çalakiyên zimanî yên kesaneyî û civici de çêdibe.
Di Çalakiya zimanî ya çêlhatî, biwarên wekî cand, din, kpepûr, şer û pevçûn, desthilat, siyaset û hwd., bûne ew qad û war ku ziman di wan de sînorê xwe yê yê mateqênêkî bino xwe yên Diyaker peyde kirine û wate; hêmana ku bûye navçîna* Herî xurt û pêwîst ya hevpêwendiya mirovan veya bi mirovan re, ji bo he hemû hêmanên zimanî bûye hêmana ku hem di nava wan de Dihewe, hem Dipangî û Dorfirehiya sînorê Wan Diha Dike û Ji. êwendiya hêmanên zimanî yên bi hevre û xurt dike.
Loma ji, su; ye ji bo zimanekî hêmaneke bivênevê.
Bivênevêtiya bi navê wate ku li zimên barkirî ye, di heman demê, wateyê ji bo zimên dike kevirê rikinê (kevirê berhîmê) ku pêwîstiya hemû hêmanên zimanî pê heye. Digel vê yekê, wate û çarço veya wê ya dorfireh, ew biwar e ku hêmanên dîtir yên zimanî tê de xwe heyî.
Wateya di zimên de, li ser awayên xwe yên wekî; 1) wateya zanînî, 2) wateya ezmûneyî, 3) wateya kargîniyê 4) wateya naverokî (hundirî), 4) wateya teseyî (derveyî), 5) wateya têgihî, 6) wateya deqbendî (bağlam), dide.
Her wekî zimanên din, wate di kurdî de jî, bi van awayan bûye hêmaneke avakar û ya bivênevê.
Lê belê, ji ber ku kurdan, li bakur, bi awayekî gelemperî, sîstema famkirina xwe ya ji zimên, li ser gramerê û li ser rastbûn û nerastbûna hêmanên zimên ava kiriye gava em bala xwe base ser rewêkî ya cardî roja li ser kurdi nabînin.
Herçî gramer e, çawa kum min arazi kir, matematîka zimên e û rûyê derveyî yê zimên e. Ji ber ku di vî rûyî de hiş û feraseta matematîkî li kar e, hişê zimanî jî li ser fama ‘rast-nerast’ ava Tabana û sed korayî, îro ro, pêwendiya kurdîhezan li ser vî rûyê derveyî bizi Sedema vî awayê pêwendiyê, likarketina mentîqa matematîkî ye ku di matematîkê, armanc gihîştina bo dongiya rast e. Vê derava hanê, dike (û kiriye) ku kurd, ji ziman wisa fam bikin ku zanîna zimanekî skin zanîna gramera wi ye û deriye wateyeke rast ya peyvê, qalibê û derbiranê heye.
Halwe, gramer defterine karşı û pêbiliya zimanzanan eû “Zimanzan tenê bi rûyê wî yê derveyî li ziman hûr alt”(1) ku ew rûyê derveyî jî gramer zimên e. Grammar çi qas rûyê derveyî û matematîka zimên be, wate jî ew qas rûyê hundirî, Çalakdarî û fizîka zimên (yani pratîka zimên) e ku li ser hîmên xwe yên yên pirûhêlî xwe ve din nav chalakiya hundiri ya bikaranîna zimên de do r li xwe firehtir set .
Wate, ye bi vî rengê xwe yê Çalakdariya xwe ve, pratîkû teflivîna zimanî.
Wate, xwîna zimên e ku di vesselên avaniya wê de û di every organekê, renguawayekî dîtir dide xwe û li gorî wî rengûawayê jî hevpêwendî bi organên zimên re datîne.
Li ser van agahî û zanînan, em dikarin bejin; zimanê kurdî, li bakur, her çend roja îroyîn ji alî bikaranîn û Çalakkirina devkî-axaftinî ve ber bi qelsbûnê ve dic û ji hêza xwe dikeve jî, em dikarin ji alî xwendin û nivîsîne geş. Ji ber ku tu zimanek, bi deri axaftin û bi zanîna gramer, ji tunebûn û mirinê xelas nabe.
Û îro ro, pêwîst e em bi awayekî din pêwendî biz zimên re daynin.
Yek ji awayê sereke yê pêwendîdanînê mesken; pêwîst e em hemu deriyên kurdiyê serpiştê bikin ji bo hemû awayên watehildanê re û ya herî girîng, divê em êdî qîma xwe bi wateyên heyî yên peyvan û qaliban neyînin û; a) wan wateyan wisa ji hundir de ji hev veçirînin, ji hev parçe bikin û ji wan parçeyan, wateyên dîtir yên nû biafirînin, b) em ji wateyên hundirî, derveyî û deqbendî yên heyî havilên nû biafirîn dîsîplînên dîtir de deri bikaranin.
Ew awa Çalakgerî, yani bikaranîna pirhêlî ya wateyên zimanî, wê sînorê zimên lê dorfirehtir bike û bi vî awayî, wê wate di ser pratîka xwe ya kesaneyî û civicî re bigihîje hafa xwe.
Û wek têgihî, navê vê Çalakiya hane, geşkirina rûyê zimên yê hundirî ye.
1 – Achard Pierre (1994) Dil Sosyolojisi, İstanbul: Link Yayınları, (çev. Deniz KırmızıKimsoy), 17
*navçin; navbeynkar, aracı, arabulucu
